Hoàn cảnh sáng tác bài thơ Khoảng trời – Hố bom của nhà thơ Lâm Thị Mỹ Dạ là khi tác giả tời Trường Sơn vào tháng 10 năm 1972, một trong những thời điểm ác liệt nhất của cuộc chiến tranh chống Mỹ. Trên dãy Trường Sơn hùng vĩ, hầu như không có ngày nào không có sự hy sinh của bộ đội, thanh niên xung phong. Cô gái mở đường trẻ trung – nhân vật trong bài thơ-là một trong hàng nghìn người lính Trường Sơn ngã xuống trong cuộc chiến tranh chống giặc Mỹ xâm lược…
Bài thơ Khoảng trời – Hố bom như câu chuyện kể về sự hi sinh dũng cảm của một cô gái mở đường: “Chuyện kể rằng em cô gái mở đường
Để cứu con đường đêm ấy khỏi bị thương
Cho đoàn xe kịp giờ ra trận
Em đã lấy tình yêu Tổ quốc của mình thắp lên ngọn lửa
Đánh lạc hướng thù hứng lấy luồng bom”.
Trong những năm kháng chiến chống Mỹ, Trừơng Sơn đã trờ thành con đừơng huyết mạch nối hai miền Nam-Bắc. Cô gái trong bài thơ đã “ đánh lạc hướng thù” để các chiến sĩ thẳng tiến hành quân, tải lương, chuyển đạn … an toàn. Để con đường khỏi bị thương, đoàn xe kịp giờ ra trận. Chỉ đơn giản qua những vần thơ đã thấy được sự hi sinh của biết bao cô gái. Khi bình yên quay về với Trường Sơn, cũng là lúc người con gái dũng cảm kiên cường ấy đã ra đi vĩnh viễn:
Em nằm dưới đất sâu
Như khoảng trời đã nằm yên trong đất
Đêm đêm tâm hồn em toả sáng
Những vì sao ngời sáng lung linh
Dẫu biết rằng chết là hết, là chấm dứt cuộc sống vật chất trên đời, song với cô gái mở đường trong bài thơ này, cái chết chưa đặt dấu chấm hết cho cuộc đời cô. Cô vẫn sống, vẫn tồn tại trong từng “hố bom”, từng “khoảng trời”. Ở đây có thể thấy rõ nhà thơ Lâm Thị Mỹ Dạ đã có một cảm nhận tinh tế như thế nào đã miêu tả về sự hi sinh to lớn của các cô gái mở đường ấy.
Qua những dòng thơ của tác giả có thể thầy rõ chất tự sự khá đậm rõ, điều ấy chắc ai cũng biết và nhiều người đã phân tích. Bài thơ Khoảng trời và hố bom viết về sự hy sinh để gửi thác niềm tin vào tương lai, viết về đau thương mà không gợi lên bi lụy, ý tưởng ấy đã từng đằm sâu trong tác phẩm của nhiều nhà thơ thời chiến. Bài thơ của Lâm Thị Mỹ Dạ đã đan hòa nhuần nhuyễn, lời thơ mộc mạc, chân thật mà xúc động nhưng lại có sức khái quát cao. Hình tượng thơ, ngôn ngữ, nhịp điệu thơ được triển khai theo tứ riêng nên ý thơ dẫu quen mà bài thơ vẫn lạ, vẫn rung động lòng người.
Hỡi mặt trời hay chính trái tim em trong ngực
Soi cho tôi
Ngày hôm nay bước tiếp quãng đường đời
“Trái tim” nồng nàn lòng yêu nứơc, cộng với bầu khí huyết chảy cuồn cuộn trong tâm hồn cô giờ đang rực sáng, gọi mời sự dũng cảm, gan dạ của mỗi chúng ta. Chính trái tim ấy lại là ngọn lửa lớn nhất – “măt trời” không chỉ soi cho những con đường mở lối mà còn mở biết bao nhiêu quãng đường đời ý nghĩa trong tương lai.
Hình ảnh “hố bom và khoảng trời” đã được đặt trong một sự so sánh mang tính đối xứng đầy ý nghĩa. “Hố bom” ở dưới đất thì sâu hoăm hoắm. “Khoảng trời” ở trên cao thì xanh mênh mông. Dù cách xa nhau nhưng lại rất gần. Hình ảnh những cô gái thanh niên xung phong mở đường ấy như giữa khoảng trời và hố bom, kiên cường và bất khuất.
